کلینک تخصصی سرطان پردیس
پیوند مغز استخوان: هرآنچه باید بدانید
پیوند مغز استخوان یکی از روش‌های پیشرفته درمانی برای بیماری‌های خونی و برخی از انواع سرطان، مانند لوسمی و لنفوم، محسوب می‌شود. این روش با جایگزینی مغز استخوان آسیب‌دیده یا ناکارآمد با سلول‌های بنیادی سالم، به بازسازی سیستم خونی بیمار کمک می‌کند. در این مقاله، با نحوه انجام پیوند، انواع آن، فواید، عوارض احتمالی و مراقبت‌های پس از عمل آشنا می‌شوید.
پیوند مغز استخوان چیست و چگونه انجام می‌شود؟
پیوند مغز استخوان که در انگلیسی Bone Marrow Transplant نامیده می‌شود، یک روش پزشکی برای جایگزینی مغز استخوان آسیب‌دیده یا از بین‌رفته است. این آسیب ممکن است به دلیل بیماری، عفونت یا شیمی‌درمانی ایجاد شود. مغز استخوان حاوی سلول‌های بنیادی است که وظیفه تولید انواع سلول‌های خونی را بر عهده دارند. در این روش، سلول‌های بنیادی خون به بیمار پیوند زده می‌شوند تا وارد مغز استخوان شده و سلول‌های خونی جدیدی تولید کنند، در نتیجه، مغز استخوان سالم دوباره بازسازی می‌شود.
این روش درمانی به‌ویژه برای بیماران مبتلا به سرطان، از جمله سرطان خون و لنفوم، کاربرد دارد. سلول‌های بنیادی به‌طور طبیعی در مغز استخوان وجود دارند و در صورت نیاز، از بدن اهداکننده جمع‌آوری و به بیمار منتقل می‌شوند. هدف از این انتقال، جایگزینی سلول‌های غیرطبیعی با سلول‌های سالم است. اهداکننده سلول‌های بنیادی می‌تواند خود فرد (در روش پیوند اتولوگ) یا شخص دیگری (در روش پیوند آلوژنیک) باشد.
پیوند مغز استخوان از سال 1968 با موفقیت برای درمان بیماری‌هایی مانند سرطان خون، لنفوم، کم‌خونی آپلاستیک، اختلالات نقص ایمنی و برخی از تومورهای جامد مورد استفاده قرار گرفته و همچنان یکی از مهم‌ترین روش‌های درمانی در پزشکی محسوب می‌شود.
مغز استخوان چیست و چه نقشی در بدن دارد؟
مغز استخوان یک بافت نرم و اسفنجی درون استخوان‌ها است که محل تولید و ذخیره اکثر سلول‌های خونی بدن محسوب می‌شود. سلول‌های بنیادی، که مسئول تولید سایر سلول‌های خونی هستند، در این ناحیه قرار دارند. ابتدایی‌ترین نوع این سلول‌ها، سلول بنیادی پرتوان نامیده می‌شود که ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد:
- بازسازی: می‌تواند سلولی مشابه خود را تولید کند.
- تمایز: قادر است چندین نوع از سلول‌های بالغ‌تر را ایجاد کند.
در فرآیند پیوند مغز استخوان، از این سلول‌های بنیادی برای جایگزینی مغز استخوان آسیب‌دیده و بازسازی سیستم خونی بیمار استفاده می‌شود.
پیوند مغز استخوان برای درمان چه بیماری‌هایی انجام می‌شود؟
افراد معمولاً زمانی تحت پیوند سلول‌های بنیادی قرار می‌گیرند که سایر روش‌های درمانی مؤثر واقع نشده یا بیماری آن‌ها پس از درمان مجدداً عود کرده باشد. این روش به‌ویژه در درمان برخی بیماری‌های خاص کاربرد دارد، از جمله:
1. سرطان‌های خونی
پیوند مغز استخوان یکی از روش‌های مهم درمان انواع سرطان خون محسوب می‌شود، از جمله:
- مولتیپل میلوما
- لنفوم هوچکین و لنفوم غیر هوچکین
- لوسمی میلوئیدی حاد (AML)
- لوسمی لنفوبلاستیک حاد (ALL)
- سندرم میلودیسپلاستیک (MDS)
- لوسمی میلوئیدی مزمن (CML) و لوسمی لنفوسیتی مزمن (CLL)
- میلوفیبروز و پلی‌سیتمی ورا
این روش به بازسازی مغز استخوان و جایگزینی سلول‌های غیرطبیعی با سلول‌های سالم کمک می‌کند و می‌تواند در افزایش شانس بهبودی بیماران نقش مهمی داشته باشد.
2. اختلالات خونی
اختلالات خونی به بیماری‌هایی گفته می‌شود که عملکرد طبیعی اجزای خون را مختل می‌کنند. در برخی از این موارد، پزشکان از پیوند سلول‌های بنیادی برای جایگزینی سلول‌های آسیب‌دیده و بازیابی عملکرد خون استفاده می‌کنند. این روش ممکن است برای درمان بیماری‌های زیر به کار رود:
- کم‌خونی آپلاستیک
- کم‌خونی داسی شکل
- سندرم نقص ایمنی مرکب شدید (SCID)
- تالاسمی
پیوند سلول‌های بنیادی در این بیماران می‌تواند به تولید سلول‌های خونی سالم کمک کرده و عوارض ناشی از این بیماری‌ها را کاهش دهد.
3. سایر بیماری‌ها
در برخی موارد، پزشکان پیوند سلول‌های بنیادی را برای درمان بیماری‌های خاصی که به روش‌های دیگر مقاوم بوده‌اند، توصیه می‌کنند. از جمله:
- بیماری‌های خودایمنی مانند ام‌اس (MS) نوع عودکننده-بهبودیابنده که به درمان‌های رایج پاسخ نمی‌دهد.
- تومورهای سلول زایای بیضه که پس از شیمی‌درمانی مجدداً عود می‌کنند.
این روش می‌تواند به بازسازی سیستم ایمنی یا جایگزینی سلول‌های آسیب‌دیده در بیماران مبتلا به این شرایط کمک کند.
چه افرادی واجد شرایط پیوند سلول‌های بنیادی هستند؟
همه بیماران مبتلا به سرطان خون یا اختلالات خونی گزینه مناسبی برای پیوند سلول‌های بنیادی نیستند. پزشکان هنگام بررسی کاندیداهای مناسب، فاکتورهای مختلفی را در نظر می‌گیرند، از جمله:
- وضعیت سلامتی عمومی: میزان توانایی بیمار در تحمل عوارض پیوند سلول‌های بنیادی ارزیابی می‌شود.
- وضعیت پزشکی: همه انواع سرطان‌ها یا بیماری‌های خونی به این روش درمانی پاسخ نمی‌دهند.
- سوابق درمانی: برخی از درمان‌های قبلی ممکن است بر میزان موفقیت پیوند تأثیر بگذارند.
- دسترسی به سلول‌های بنیادی سالم: در صورتی که بیمار نتواند از سلول‌های بنیادی خود استفاده کند، باید اهداکننده‌ای با سلول‌های سازگار پیدا شود. در صورت عدم وجود اهداکننده مناسب، امکان انجام پیوند وجود نخواهد داشت.
این عوامل تعیین می‌کنند که آیا پیوند سلول‌های بنیادی می‌تواند گزینه‌ای مناسب برای بیمار باشد یا خیر.
اهداکننده پیوند مغز استخوان چه کسی می‌تواند باشد؟
سلول‌های بنیادی برای پیوند مغز استخوان می‌توانند از دو منبع تأمین شوند: بدن خود بیمار یا یک اهداکننده سازگار.
1. پیوند اتولوگ (Autologous Transplant)
در این روش، سلول‌های بنیادی قبل از انجام شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی از بدن بیمار گرفته و فریز می‌شوند. پس از اتمام درمان، سلول‌ها دوباره به بدن بیمار تزریق می‌شوند تا مغز استخوان بازسازی شود.
2. پیوند آلوژنیک (Allogeneic Transplant)
در این نوع پیوند، سلول‌های بنیادی از یک اهداکننده سازگار دریافت می‌شود. معمولاً اعضای نزدیک خانواده، به‌ویژه خواهر یا برادر، بهترین گزینه هستند. برای بررسی سازگاری، آزمایشی به نام HLA (آنتی‌ژن لکوسیتی انسانی) انجام می‌شود.
3. پیوند سینژنیک (Syngeneic Transplant)
اگر بیمار دارای دوقلوی همسان باشد، سلول‌های بنیادی کاملاً سازگار از او دریافت می‌شود. این نوع پیوند، کمترین احتمال رد پیوند را دارد.
4. پیوند سلول‌های بنیادی خون بند ناف
منبع دیگر سلول‌های بنیادی، خون بند ناف است که پس از زایمان جمع‌آوری می‌شود. برخی والدین ترجیح می‌دهند این خون را ذخیره یا اهدا کنند، زیرا حاوی سلول‌های بنیادی ارزشمندی است. از آنجا که حجم خون بند ناف کم است، معمولاً از آن برای پیوند در کودکان یا بزرگسالان کوچک‌جثه استفاده می‌شود.
هر یک از این روش‌ها بسته به شرایط بیمار و میزان سازگاری سلول‌های بنیادی، انتخاب می‌شود.
مراحل انجام پیوند مغز استخوان چگونه است؟
پیوند سلول‌های بنیادی طی چند مرحله انجام می‌شود:
1. جمع‌آوری مغز استخوان یا سلول‌های بنیادی
پزشک بسته به منبع سلول‌های بنیادی، آن‌ها را از خون محیطی یا مغز استخوان استخراج می‌کند.
جمع‌آوری سلول‌های بنیادی از خون محیطی
در این روش، سلول‌های بنیادی مستقیماً از خون گرفته و ذخیره می‌شوند. برای افزایش تعداد سلول‌های بنیادی در خون، اهداکننده (چه خود بیمار و چه فرد دیگر) چند روز قبل از فرآیند، داروهای خاصی به نام فاکتورهای رشد دریافت می‌کند. یکی از عوارض جانبی این داروها درد استخوانی موقتی است.
پس از آماده‌سازی، پزشک یک کاتتر وریدی را در رگ اهداکننده قرار می‌دهد. خون از بدن خارج شده، از یک دستگاه مخصوص عبور می‌کند که سلول‌های بنیادی را جدا می‌کند، سپس خون تصفیه‌شده به بدن بازمی‌گردد. این فرآیند معمولاً 2 تا 4 ساعت طول می‌کشد و ممکن است برای جمع‌آوری تعداد کافی سلول‌های بنیادی، چندین روز تکرار شود. پس از جمع‌آوری، سلول‌ها فریز شده و برای پیوند ذخیره می‌شوند.
جمع‌آوری سلول‌های بنیادی از مغز استخوان
از آنجایی که برداشت سلول‌های بنیادی از مغز استخوان فرآیند پیچیده‌تری دارد، این کار در اتاق عمل و تحت بیهوشی عمومی یا بی‌حسی موضعی انجام می‌شود. پزشک با استفاده از یک سوزن مخصوص، مغز استخوان را از استخوان ران یا لگن استخراج کرده و برای پیوند ذخیره می‌کند.
این فرآیند حدود 1 تا 2 ساعت طول می‌کشد و معمولاً عوارض جدی ندارد. مهم‌ترین خطر، عوارض ناشی از بیهوشی است. همچنین ممکن است در محل ورود سوزن درد، کبودی یا حساسیت ایجاد شود که ظرف چند روز برطرف می‌شود. برخی اهداکنندگان نیز تا چند هفته احساس خستگی و ضعف دارند.
2. شیمی‌درمانی و پرتودرمانی قبل از پیوند
قبل از پیوند، برای از بین بردن سلول‌های سرطانی یا غیرطبیعی، بیمار تحت دوزهای بالای شیمی‌درمانی، پرتودرمانی یا ترکیبی از هر دو قرار می‌گیرد. این درمان باعث تخریب سلول‌های سالم مغز استخوان نیز می‌شود و سطح گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها کاهش می‌یابد.
از عوارض شیمی‌درمانی و پرتودرمانی می‌توان به حالت تهوع، استفراغ و زخم‌های دهانی اشاره کرد که پزشک برای کنترل آن‌ها ممکن است داروهای ضد تهوع و مسکن تجویز کند.
از آنجایی که بدن در این مرحله فاقد مغز استخوان فعال است و تعداد گلبول‌های سفید کافی برای مقابله با عفونت‌ها ندارد، بیمار بسیار آسیب‌پذیر می‌شود. به همین دلیل، ممکن است تا شروع بازسازی مغز استخوان جدید، بیمار در اتاق ایزوله بیمارستان بستری شود یا در خانه تحت مراقبت ویژه قرار بگیرد. همچنین برای حفظ سلامت، مصرف داروهای تقویتی و پیشگیری از عفونت ضروری خواهد بود.
فرآیند پیوند سلول‌های بنیادی چگونه انجام می‌شود؟
چند روز پس از پایان شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی، پزشک متخصص خون و آنکولوژی زمان انجام پیوند سلول‌های بنیادی را تعیین می‌کند. در این مرحله، سلول‌های بنیادی که قبلاً جمع‌آوری و فریز شده‌اند، از حالت انجماد خارج شده و از طریق یک لوله وریدی (IV) به بدن بیمار تزریق می‌شوند. این فرآیند بسیار شبیه انتقال خون است و بدون درد انجام می‌شود.
پیوند سلول‌های بنیادی معمولاً بین یک تا پنج ساعت طول می‌کشد. پس از تزریق، سلول‌های بنیادی به‌طور طبیعی به سمت مغز استخوان حرکت می‌کنند و در آنجا مستقر می‌شوند. طی چند روز یا حداکثر چند هفته، مغز استخوان جدید شروع به تولید سلول‌های خونی طبیعی می‌کند که برای عملکرد صحیح بدن ضروری هستند.
مدت زمان ایزوله بودن بیمار پس از پیوند، به وضعیت سلامت عمومی و شمارش سلول‌های خونی بستگی دارد. هنگام ترخیص از بیمارستان یا پایان قرنطینه خانگی، تیم پزشکی دستورالعمل‌هایی درباره نحوه مراقبت از خود و جلوگیری از عفونت‌ها ارائه می‌دهد. بیمار همچنین باید علائم هشداردهنده را بشناسد و در صورت مشاهده هرگونه مشکل، فوراً با پزشک مشورت کند. بهبود کامل سیستم ایمنی ممکن است از چند ماه تا حتی چند سال طول بکشد و در این مدت، پزشک با انجام آزمایش‌های دوره‌ای، عملکرد صحیح مغز استخوان جدید را بررسی خواهد کرد.
روش‌های مختلف پیوند سلول‌های بنیادی
1. پیوند پشت به پشت (Tandem Transplant)
در این روش، بیمار دو مرحله شیمی‌درمانی و دو پیوند سلول‌های بنیادی جداگانه را دریافت می‌کند. این دو پیوند معمولاً با فاصله 6 ماه از یکدیگر انجام می‌شوند. این روش برای برخی بیماران، به‌ویژه افرادی که به درمان‌های استاندارد پاسخ خوبی نمی‌دهند، گزینه‌ای مؤثر محسوب می‌شود.
2. مینی پیوند یا پیوند غیر میلواُبلیتِیو (Non-Myeloablative Transplant)
در این روش، پزشکان از دوزهای پایین‌تر شیمی‌درمانی و پرتودرمانی استفاده می‌کنند. این روش باعث نمی‌شود که تمام مغز استخوان از بین برود و همچنین ممکن است برخی از سلول‌های سرطانی باقی بمانند. با این حال، پس از پیوند، سلول‌های بنیادی اهدایی در مغز استخوان فعال شده و سیستم ایمنی جدیدی ایجاد می‌کنند. این سلول‌های ایمنی قادر خواهند بود سلول‌های سرطانی باقی‌مانده را شناسایی و از بین ببرند.
مینی پیوند معمولاً برای بیمارانی که قادر به تحمل شیمی‌درمانی و پرتودرمانی شدید نیستند، توصیه می‌شود و نسبت به روش‌های استاندارد، عوارض کمتری دارد. انتخاب نوع پیوند بستگی به شرایط بیمار، نوع بیماری و نظر پزشک معالج دارد.
پیوند سلول‌های بنیادی چه خطرات و عوارضی دارد؟
خطرات اصلی این روش معمولاً ناشی از شیمی‌درمانی و پرتودرمانی است که قبل از پیوند انجام می‌شود. با از بین رفتن مغز استخوان، بدن در معرض عفونت‌ها و خونریزی‌های کنترل‌نشده قرار می‌گیرد، به طوری که حتی یک سرماخوردگی یا آنفولانزا می‌تواند خطرناک باشد.
پیوند سلول‌های بنیادی در کوتاه‌مدت می‌تواند باعث حالت تهوع، خستگی، ریزش مو و زخم‌های دهانی شود. برخی از انواع شیمی‌درمانی و پرتودرمانی نیز ممکن است به ناباروری، آسیب اندام‌ها یا افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های جدید منجر شوند.
در برخی موارد، بیماران دریافت‌کننده سلول‌های بنیادی اهدایی به بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) دچار می‌شوند. در این وضعیت، سلول‌های جدید به اشتباه به سلول‌های سالم بدن حمله می‌کنند که می‌تواند باعث آسیب جدی به اندام‌های داخلی شود. برای پیشگیری از این مشکل، بیمار باید داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مصرف کند.
همچنین، ممکن است پیوند به نتیجه مطلوبی نرسد و سلول‌های جدید توسط سیستم ایمنی بدن شناسایی و از بین برده شوند یا به درستی در مغز استخوان مستقر نشوند.
عوارض پیوند مغز استخوان برای اهداکننده چیست؟
اگر سلول‌های بنیادی تحت بیهوشی عمومی از استخوان ران یا لگن استخراج شوند، ممکن است اهداکننده با عوارض ناشی از بیهوشی مواجه شود و تا چند روز درد و دشواری در راه رفتن داشته باشد. در مواردی که سلول‌های بنیادی از خون محیطی جمع‌آوری می‌شوند، مصرف داروهای افزایش‌دهنده تولید سلول‌های بنیادی می‌تواند عوارضی مانند حالت تهوع، استفراغ، خستگی و سردرد ایجاد کند.
نشانه‌های رد شدن پیوند مغز استخوان
در پیوند آلوژنیک، احتمال پس زدن پیوند وجود دارد و ممکن است در هر زمان پس از پیوند علائم آن ظاهر شود. این خطر در مواردی که سلول‌های بنیادی از اهداکننده غیرمرتبط دریافت شده باشد، بیشتر است.
پس زدن پیوند به دو شکل حاد و مزمن بروز می‌کند:
- پس زدن حاد معمولاً در ماه‌های اول پس از پیوند اتفاق می‌افتد و پوست، دستگاه گوارش و کبد را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- پس زدن مزمن دیرتر رخ می‌دهد و ممکن است روی چندین اندام مختلف اثر بگذارد.
علائم و نشانه‌های پس زدن پیوند مزمن:
- درد مفاصل یا ماهیچه‌ها
- تنگی نفس و سرفه مداوم
- تغییرات بینایی، مانند خشکی چشم
- مشکلات پوستی، از جمله زخم‌های زیرپوستی یا سفتی پوست
- زرد شدن پوست یا سفیدی چشم (زردی)
- خشکی و زخم‌های دهانی
- اسهال، حالت تهوع و استفراغ
در صورت مشاهده این علائم، بیمار باید فوراً تحت نظر پزشک قرار گیرد تا اقدامات درمانی لازم انجام شود.
نکات مهم برای مراقبت پس از پیوند مغز استخوان
معمولاً چند هفته طول می‌کشد تا تعداد سلول‌های خونی به سطح طبیعی بازگردد، اما در برخی افراد این فرآیند مدت بیشتری زمان می‌برد. در روزها و هفته‌های پس از پیوند، بیمار تحت آزمایش‌های منظم خون و سایر بررسی‌های پزشکی قرار می‌گیرد تا وضعیت سلامت او کنترل شود. در صورت بروز عوارضی مانند تهوع یا اسهال، پزشک ممکن است داروهای لازم را تجویز کند.
در صورتی که بیمار دچار عفونت یا سایر مشکلات مرتبط با پیوند شود، ممکن است نیاز به بستری شدن در بیمارستان داشته باشد. همچنین برخی بیماران به تزریق دوره‌ای گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها نیاز پیدا می‌کنند تا بدن عملکرد طبیعی خود را حفظ کند.
تغذیه مناسب پس از پیوند مغز استخوان
پس از پیوند مغز استخوان و سلول‌درمانی، داشتن یک رژیم غذایی متعادل برای حفظ سلامت و جلوگیری از افزایش وزن ضروری است. توصیه‌های تغذیه‌ای متخصصان برای این دوره شامل موارد زیر است:
- رعایت نکات بهداشتی در تهیه و مصرف غذا برای جلوگیری از عفونت‌های غذایی.
- مصرف مواد غذایی سالم و متنوع از جمله سبزیجات، میوه‌ها، غلات کامل، گوشت بدون چربی، مرغ، ماهی، حبوبات و چربی‌های سالم مانند روغن زیتون.
- کاهش مصرف نمک برای کنترل فشار خون و حفظ سلامت قلب.
- محدود کردن مصرف الکل برای جلوگیری از تأثیر منفی روی سیستم ایمنی و کبد.
- پرهیز از مصرف گریپ‌فروت و آب آن به دلیل تداخل با داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی.
پیروی از این توصیه‌ها می‌تواند به بهبود سریع‌تر و کاهش عوارض پس از پیوند کمک کند.
کلام پایانی
پیوند مغز استخوان یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های درمانی برای بیماری‌های خونی و برخی سرطان‌ها است که می‌تواند جان بسیاری از بیماران را نجات دهد. با این حال، این فرآیند چالش‌ها و عوارض خاص خود را دارد و نیازمند مراقبت‌های دقیق پیش و پس از پیوند است. رعایت دستورات پزشکی، پیگیری درمان‌های تکمیلی و حفظ یک سبک زندگی سالم، نقش مهمی در موفقیت این روش و بهبودی بیمار دارد. اگرچه این مسیر ممکن است دشوار باشد، اما با مراقبت مناسب و حمایت پزشکان و اطرافیان، می‌توان شانس بهبودی و بازگشت به زندگی عادی را افزایش داد.
MichaelFub
Hello, Exclusive promo quality music for DJ's https://sceneflac.blogspot.com 440TB MP3/FLAC, Label, Music Videos. Fans that help you gain full access to exclusive electronic music. Sceneflac team.