داروهای شیمی‌درمانی | عملکرد داروهای شیمی درمانی

داروهای شیمی درمانی به طور معمول در درمان سرطان مورد استفاده قرار می‌گیرند و نقش مهمی در بهبود یا تثبیت وضعیت بیماران دارند. این داروها به صورت خوراکی یا تزریقی برای کنترل پیشرفت بیماری و جلوگیری از گسترش آن به کار می‌روند. سرطان به عنوان دومین عامل مرگ و میر در سطح جهانی شناخته می‌شود و بسیاری از افرادی که به این بیماری مبتلا هستند، برای درمان آن دوره‌های شیمی درمانی را پشت سر می‌گذارند. این مقاله به معرفی انواع داروهای شیمی درمانی و تأثیر آن‌ها در درمان سرطان پرداخته است.

شیمی درمانی و انواع داروهای آن

متأسفانه بیماری سرطان در دنیای امروز به یک مشکل شایع تبدیل شده و بسیاری از افراد هر ساله جان خود را بر اثر ابتلا به این بیماری از دست می‌دهند. با این حال، در سال‌های اخیر روش شیمی درمانی و استفاده از داروهای شیمی درمانی توانسته است به درمان برخی از بیماران مبتلا به سرطان کمک کند. شیمی درمانی یا Chemotherapy یک روش درمانی پیشرفته است که با بهره‌گیری از داروهای خاص برای مقابله با سرطان به کار می‌رود. در این روش، پزشک متخصص سرطان (انکولوژیست) با استفاده از انواع مختلف شیمی درمانی و داروهای مربوطه، سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد یا از تکثیر آن‌ها و رشد توده‌های بدخیم جلوگیری می‌کند.

عملکرد داروهای شیمی درمانی

داروهای شیمی درمانی در انواع مختلف برای درمان انواع مختلف سرطان، به صورت تک و یا ترکیبی به کار می‌روند. این داروها از نظر ترکیبات شیمیایی، روش تجویز (خوراکی، تزریقی یا موضعی)، نحوه عملکرد در بدن و عوارض جانبی تفاوت دارند. با این حال، همه این داروها به یک روش در درمان سرطان مؤثر هستند. بدن انسان به طور پیوسته در حال تولید سلول‌های جدید است، و در شرایط سرطان، رشد این سلول‌ها به طور غیرطبیعی افزایش می‌یابد. داروهای شیمی درمانی این سلول‌ها را در هر مرحله از رشد که باشند هدف قرار داده و از تکثیر و گسترش آن‌ها جلوگیری می‌کنند.

با این وجود، لازم به ذکر است که داروهای شیمی درمانی قادر به تمایز بین سلول‌های سالم و سرطانی نیستند. به همین دلیل، سلول‌های سالم نیز ممکن است در جریان شیمی درمانی آسیب ببینند، که این مسئله باعث بروز عوارض جانبی می‌شود. در هر بار استفاده از داروهای شیمی درمانی، باید تعادلی میان از بین بردن سلول‌های سرطانی و حفظ سلول‌های سالم برقرار شود. اما نکته مثبت این است که بیشتر سلول‌های سالم بدن بعد از پایان اثر داروهای شیمی درمانی، دوباره رشد و تکثیر می‌شوند، در حالی که سلول‌های سرطانی دیگر قادر به تولید مثل نخواهند بود.

انواع داروهای شیمی درمانی

داروهای شیمی درمانی بر اساس نحوه عملکرد، ساختار شیمیایی و ارتباط آن‌ها با دیگر داروها به دسته‌های مختلف تقسیم می‌شوند. برخی از این داروها ویژگی‌های چندگانه دارند و ممکن است در گروه‌های مختلف قرار گیرند. آگاهی از نحوه عملکرد هر داروی شیمی درمانی به پزشک کمک می‌کند تا تصمیم بگیرد کدام داروها را می‌توان به صورت ترکیبی استفاده کرد و کدام داروها باید در مراحل خاصی از درمان تجویز شوند.

لیست داروهای شیمی درمانی مورد استفاده در درمان سرطان به شرح زیر می‌باشد:

داروهای آلکیله کننده

عوامل آلکیله کننده با تخریب DNA سلول‌ها از تکثیر و کپی شدن بیش از حد آن‌ها جلوگیری می‌کنند. این داروها در تمام فازهای چرخه رشد سلول‌های سرطانی موثر هستند و برای درمان انواع مختلف سرطان‌ها، از جمله سرطان ریه، سینه، تخمدان، خون و لنفوم به کار می‌روند. به دلیل اینکه این داروها به DNA آسیب می‌رسانند، ممکن است بر سلول‌های مغز استخوان که مسئول تولید سلول‌های خونی جدید هستند، تأثیر بگذارند. در موارد نادر، مصرف داروهای آلکیله کننده ممکن است 5 تا 10 سال پس از شیمی درمانی منجر به ابتلا به سرطان خون شود. بنابراین، دوز مصرفی این داروها بسیار مهم است؛ هرچه مقدار مصرفی کمتر باشد، احتمال بروز عوارض جانبی نیز کاهش می‌یابد.

لیست داروهای آلکیله کننده در شیمی درمانی:

• آلترامین (Altretamine)
• بنداموستین (Bendamustine)
• بوسولفان (Busulfan)
• کربوپلاتین (Carboplatin)
• کارموستین (Carmustine)
• کلرامبوسیل (Chlorambucil)
• سیپلاتین (Cisplatin)
• سایکلوفسفامید (Cyclophosphamide)
• داکاربازین (Dacarbazine)
• ایفسفامید (Ifosfamide)
• لوموستین (Lomustine)
• مکلورتامین (Mechlorethamine)
• ملفالان (Melphalan)
• اکسالیپلاتین (Oxaliplatin)
• تموزولامید (Temozolomide)
• تیوتپا (Thiotepa)
• ترابکتدین (Trabectedin)

داروهای شیمی درمانی نیتروزوئوره

نیتروزو اوره‌ها یک گروه از عوامل آلکیله کننده با ویژگی‌های خاص هستند. برخلاف سایر عوامل آلکیله کننده که قادر به عبور از سد خونی-مغزی نیستند، نیتروزو اوره‌ها می‌توانند وارد مغز شوند. این داروها توانایی عبور از این منطقه خاص که از ورود بیشتر داروها به مغز جلوگیری می‌کند، را دارند. به همین دلیل، نیتروزو اوره‌ها در درمان انواع خاصی از تومورهای مغزی بسیار مؤثر هستند.

فهرست انواع نیتروزو اوره‌ها:

• کارموستین(Carmustine)
• لوموستین(Lomustine)
• استرپتوزوکین(Streptozocin)

داروهای آنتی‌متابولیت در شیمی درمانی

آنتی‌متابولیت‌ها با مداخله در فرآیندهای DNA و RNA، به عنوان جایگزین برای ساختارهای طبیعی آن‌ها عمل می‌کنند. هنگامی که این اتفاق می‌افتد، DNA نمی‌تواند خود را کپی کند و سلول قادر به تقسیم و تولید مثل نخواهد بود. داروهای شیمی درمانی آنتی‌متابولیت معمولاً برای درمان انواعی از سرطان‌ها مانند سرطان خون، سرطان سینه، سرطان تخمدان، سرطان دستگاه گوارش و سایر انواع سرطان‌ها به کار می‌روند.

لیست داروهای آنتی‌متابولیت در شیمی درمانی:

• آزاسیتیدین (Azacitidine)
• فلولورئوراسیل (5-fluorouracil (5-FU))
• مرکاپتوپورین (6-mercaptopurine (6-MP))
• کپسیتابین (Capecitabine (Xeloda))
• کلادریبین (Cladribine)
• کلوفارابین (Clofarabine)
• سیتارابین (Cytarabine (Ara-C))
• دسیتابین (Decitabine)
• فلوکسوریدین (Floxuridine)
• فلودارابین (Fludarabine)
• جمسیتابین (Gemcitabine (Gemzar))
• هیدروکی اوره (Hydroxyurea)
• متوترکسات (Methotrexate)
• نلارابین (Nelarabine)
• پمترکسد (Pemetrexed (Alimta))
• پنتواستاتین (Pentostatin)
• پلاراترکسات (Pralatrexate)
• تیوگوانین (Thioguanine)
• تریفلوریدین (Trifluridine/tipiracil combination)

آنتی‌بیوتیک‌های ضد تومور در شیمی درمانی

این داروها مشابه آنتی‌بیوتیک‌هایی که برای درمان عفونت‌ها استفاده می‌شوند، نیستند. آنتی‌بیوتیک‌های ضد تومور با تغییر و ایجاد اختلال در DNA سلول‌های سرطانی، مانع از رشد و تکثیر این سلول‌ها می‌شوند.

لیست آنتی‌بیوتیک‌های ضد تومور:

• بلئومایسین (Bleomycin)
• داکتینومایسین (Dactinomycin)
• میتومایسین-سی (Mitomycin-C)
• میتوکسانترون (Mitoxantrone)

آنتراسایکلین‌ها:

آنتراسایکلین‌ها نوعی از آنتی‌بیوتیک‌های ضد تومور هستند که با آنزیم‌های مرتبط با کپی کردن DNA در طول چرخه سلولی تداخل می‌کنند. این داروها با پیوند به DNA مانع از کپی شدن و تکثیر سلول‌ها می‌شوند. (آنزیم‌ها پروتئین‌هایی هستند که سرعت واکنش‌های شیمیایی در سلول را تسریع می‌کنند.) این گروه از داروهای شیمی درمانی به طور گسترده برای درمان انواع مختلف سرطان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

لیست آنتراسایکلین‌ها

• دانوروبیسین(Daunorubicin)
• داکسوروبیسین(Doxorubicin (Adriamycin))
• داکسوروبیسین لیپوسومال(Doxorubicin liposomal)
• اپی روبیسین(Epirubicin)
• ایداروبیسین(Idarubicin)
• والروبیسین(Valrubicin)

یک نگرانی مهم هنگام تجویز این داروها این است که در صورتی که در دوزهای بالا مصرف شوند، ممکن است به طور دائمی به قلب آسیب وارد کنند. به همین دلیل، معمولاً محدودیت‌هایی برای دوز مصرفی این داروها در طول عمر تعیین می‌شود.

مهارکننده های توپوایزومراز

این داروهای شیمی درمانی که به آلکالوئیدهای گیاهی نیز شناخته می‌شوند، با آنزیمی به نام توپوایزومراز تداخل کرده و عملکرد آن را مختل می‌کنند. این آنزیم در فرآیند جدا کردن رشته‌های DNA برای تکثیر سلول‌ها نقش دارد. از داروهای مهارکننده توپوایزومراز برای درمان انواع خاصی از سرطان‌ها، از جمله سرطان‌های ریه، تخمدان، دستگاه گوارش، روده بزرگ و لوزالمعده استفاده می‌شود.

بازدارنده‌های توپوایزومراز بر اساس نوع آنزیمی که تحت تأثیر قرار می‌دهند، به دو دسته تقسیم می‌شوند:

مهارکننده های توپوایزومراز I (کامپتوسین) عبارتند از:

• ایرینوتکان (Irinotecan)
• ایرینوتکان لیپوسومال (Irinotecan liposomal)
• توپوتکان (Topotecan)
• مهارکننده های توپویزومراز II (اپی پودوفیلوتوکسین) عبارتند از:
• اتوپوساید (Etoposide (VP-16))
• میتوکسانترون (Mitoxantrone)
• تنیپوساید (Teniposide)

مهار کننده‌های توپویزومراز II می‌توانند خطر ابتلا به سرطان دوم را افزایش دهند.

مهار کننده‌های میتوتیک

داروهای شیمی درمانی که به عنوان بازدارنده‌های میتوتیک شناخته می‌شوند، همچنین آلکالوئیدهای گیاهی نامیده می‌شوند. این داروها ترکیباتی هستند که از منابع طبیعی مانند گیاهان به دست می‌آیند. آن‌ها با جلوگیری از تقسیم سلولی و تشکیل سلول‌های جدید عمل می‌کنند، اما متأسفانه می‌توانند با مختل کردن تولید آنزیم‌های لازم برای ساخت پروتئین‌های مورد نیاز در تولید سلول، به سلول‌ها در تمام مراحل آسیب برسانند.

نمونه‌هایی از مهارکننده‌های میتوز شامل تاکسان‌ها و آلکالوئیدهای وینکا هستند.

تاکسان‌ها شامل موارد زیر هستند:

• کابازیتاکسل(Cabazitaxel)
• دوستاکسل(Docetaxel)
• ناب-پاکلیتاکسل(Nab-paclitaxel)
• پاکلیتاکسل(Paclitaxel)

این گروه از داروهای شیمی درمانی برای درمان انواع مختلف سرطان‌ها مانند سرطان پستان، سرطان ریه، میلوم، لنفوم و سرطان خون به کار می‌روند. مصرف این داروها ممکن است منجر به آسیب عصبی شود، که در این صورت می‌توان دوز مصرفی آن‌ها را کاهش داد.

کورتیکواستروئیدها

کورتیکواستروئیدها، که معمولاً به آن‌ها استروئید گفته می‌شود، هورمون‌های طبیعی و داروهای مشابه هورمون‌ها هستند که در درمان بسیاری از انواع سرطان و سایر بیماری‌ها مؤثرند. زمانی که این داروها در درمان سرطان به کار می‌روند، به عنوان داروهای شیمی درمانی شناخته می‌شوند.

لیست داروهای شیمی درمانی کورتیکواستروئیدی:

• پردنیزون(Prednisone)
• متیل پردنیزولون(Methylprednisolone)
• دگزامتازون(Dexamethasone)

استروئیدها معمولاً برای پیشگیری از تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی به کار می‌روند. علاوه بر این، این داروها قبل از تجویز برخی انواع شیمی درمانی برای جلوگیری از واکنش‌های آلرژیک شدید نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.

سایر داروهای شیمی درمانی دیگر و کاربردهای آن‌ها

برخی از داروهای شیمی درمانی کمی متفاوت عمل می‌کنند و نمی‌توان آن‌ها را در هیچ یک از دسته‌های دیگر قرار داد. نمونه‌های این داروها شامل موارد زیر است:

• ترنس اسید رتینوئیک‌ها (All-trans-retinoic acid)
• آرسنیک تری اکساید (Arsenic trioxide)
• آسپاراجیناز (Asparaginase)
• اریبولین (Eribulin)
• هیدروکسی اوره (Hydroxyurea)
• ایکسابپیلون (Ixabepilone)
• میتوتان (Mitotane)
• اماستاکسین (Omacetaxine)
• پگاسپاراگاس (Pegaspargase)
• پروکاربازین (Procarbazine)
• رومیدپسین (Romidepsin)
• ورینوستات (Vorinostat)

داروهای دیگر مورد استفاده در درمان سرطان

داروها و درمان‌های بیولوژیکی دیگری برای درمان سرطان وجود دارند که جزو شیمی درمانی به حساب نمی‌آیند. این داروها معمولاً عوارض جانبی متفاوتی نسبت به شیمی درمانی دارند و اغلب به همراه جراحی سرطان، شیمی درمانی یا پرتودرمانی به کار می‌روند.

درمان‌های هدفمند در سرطان: راهکارهای نوین درمانی

روش‌های درمانی هدفمند با شناسایی و هدف قرار دادن مواد خاصی به نام پروتئین‌ها یا گیرنده‌هایی که در برخی سلول‌های سرطانی وجود دارند، عمل می‌کنند. دارو دقیقاً این پروتئین‌ها یا گیرنده‌ها را هدف قرار می‌دهد، به طوری که سلول‌های طبیعی تحت تأثیر قرار نمی‌گیرند. این ویژگی باعث تمایز این روش از داروهای شیمی درمانی سنتی می‌شود. داروهای هدفمند می‌توانند به عنوان روش اصلی درمان سرطان مورد استفاده قرار گیرند یا پس از درمان با روش‌های دیگر برای کنترل سرطان یا پیشگیری از بازگشت آن تجویز شوند.

هورمون درمانی در درمان سرطان

داروهای هورمون‌ درمانی بر روی عملکرد هورمون‌هایی که باعث رشد برخی از انواع سرطان‌ها می‌شوند، تأثیر می‌گذارند. این داروها برای کند کردن سرعت رشد سرطان‌هایی مانند سرطان پستان، پروستات و رحم که معمولاً به هورمون‌های طبیعی جنسی در بدن پاسخ می‌دهند، استفاده می‌شوند. این داروها یا مانع استفاده سلول‌های سرطانی از هورمون‌های ضروری برای رشدشان می‌شوند، یا از تولید این هورمون‌ها در بدن جلوگیری می‌کنند.

ایمونوتراپی: درمان با استفاده از سیستم ایمنی بدن

ایمونوتراپی یک روش درمانی است که از داروها برای تقویت یا تغییر عملکرد سیستم ایمنی بدن بهره می‌برد. این داروها به سیستم ایمنی کمک می‌کنند تا سلول‌های سرطانی را شناسایی کرده و به آن‌ها حمله کند، به‌ویژه در درمان برخی انواع خاص سرطان.

نتیجه‌گیری

داروهای شیمی درمانی با هدف از بین بردن سلول‌های سرطانی و کنترل رشد آن‌ها، نقش حیاتی در درمان سرطان ایفا می‌کنند. هرچند این داروها ممکن است عوارض جانبی به همراه داشته باشند، اما پیشرفت‌های علمی و شناخت بهتر انواع داروها به پزشکان امکان می‌دهد که درمانی مؤثر و شخصی‌سازی‌شده برای هر بیمار ارائه دهند. به همین دلیل، شیمی درمانی همچنان یکی از مؤثرترین روش‌های درمانی در مبارزه با سرطان به شمار می‌رود.