پرتو درمانی را بهتر بشناسیم

می دانیم که تقسیم و رشد غیرطبیعی سلول‌ها می‌تواند باعث ابتلا به سرطان شود و برای مقابله و درمان سرطان، راه های مختلفی از جمله شیمی درمانی، جراحی هورمون درمانی و پرتو درمانی وجود دارد. در این مقاله به بررسی کامل پرتودرمانی می پردازیم. ابتدا به این سوال می پردازیم که پرتو درمانی چیست؟

• انواع پرتو درمانی 

• عملکرد و مکانیسم پرتودرمانی چگونه است؟

• اهداف پرتو درمانی چیست؟

• آیا پرتو درمانی عوارضی هم دارد؟

• رادیوتراپی - پرتودرمانی در انستیتو کانسر پردیس شیراز 

پرتو درمانی یکی از انواع روش های درمان سرطان است که ذرات پر انرژی یا امواج مانند اشعه ایکس ، اشعه گاما ، پرتوهای الکترونی یا با استفاده از نوع معینی انرژی جلوی رشد و تقسیم سلول های سرطانی را می گیرد (این پرتو ها با عبور از ماده یونیزاسیون کرده و در ماده تولید یون های مثبت و منفی می‌کند). در نتیجه سلول به تدریج کوچک می شود و از بین خواهد رفت. هدف پرتودرمانی از بین بردن سلول‌های سرطانی با کمترین میزان آسیب به سلول های سالم است. اما گاهی اوقات این درمان به سلول‌های سالم مجاور بافت هدف (بافت سرطانی) هستند نیز آسیب می‌رساند یا با نابود کردن DNA آنها جلوی رشد کردن و تقسیم شدن را می گیرد. با این وجود گرچه پرتو ها سلول‌های سرطانی و قسمتی از سلول‌های سالم را باهم از بین می‌برد اما باید به این توجه کنیم که بیش‌تر سلول ‌ها از تأثیر پرتو و عملکرد آن بهبودی کامل می‌یابند. هم چنین رادیوتراپی می تواند به عنوان قسمتی از معالجه باشد و از عود تومور بعد از جراحی برداشت تومور بدخیم (برای مثال، مراحل اولیه سرطان پستان) جلوگیری کند. پرتودرمانی اثر شیمی درمانی را افزایش می دهد و در تومورهای حساس، قبل، بعد و همزمان با شیمی درمانی استفاده می شود.

تفاوت های شیمی درمانی و پرتو درمانی را بهتر بشناسید

به علت توانایی دستگاه رادیوتراپی در کنترل رشد سلول، از آن در درمان سرطان استفاده می گردد. پرتوهای یونیزان، به دلیل تولید یون های مثبت و منفی به DNA بافتی که تحت تابش قرار دارد آسیب می زند و درنهایت باعث مرگ سلولی می شود. حال می دانید که اکثر تومورهای سرطانی در قسمت های داخلی بدن قرار دارند و برای اینکه تابش ها به بافت سرطانی برسند باید از اعضا و اندامهای مختلف عبور کنند. برای حفظ بافت سالم (مانند پوست یا ارگان هایی که در مسیر تابش پرتو به تومور هستند) باریکه های پرتوی شکل داده شده در زوایای مختلف به تومور تابیده می شود تا بیشترین میزان دز در تومور جذب شود نه بافت های سالم اطراف. گاهی ناحیۀ درمانی علاوه بر خود تومور، شامل گره های لنفاوی هم می شود (اگر  درگیری شده باشد یا شک به درگیری آن وجود داشته باشد). به خاطر عدم قطعیت در یکسان بودن وضعیت بیمار و حرکت های درون بدن، باید در ناحیۀ درمانی علاوه بر خود تومور حاشیه ای از بافت سالم هم وجود داشته باشد. این عدم قطعیت ها می توانند در نتیجۀ حرکت های دخلی بدن (مانند تنفس یا پر و خالی شدن مثانه) و حرکت علامت های سطح پوست (که برای تعیین ناحیۀ تومور روی بدن گذاشته می شود) به وجود آید.

اگر در جستجوی بهترین دکتر پرتودرمانی در شیراز  و بهترین دکتر شیمی درمانی در شیراز هستید ما به شما انستیتو کانسر پردیس را معرفی می کنیم. در این مرکز کلیه خدمات درمانی مرتبط، با بهترین امکانات و تجهیزات توسط تیم پزشکان متخصص و نامی در جنوب کشور انجام می شود.

انواع پرتو درمانی 

برای بررسی انواع پرتو درمانی میتوان گفت  به طور کلی سه نوع پرتو درمانی وجود دارد. پرتو درمانی داخلی، پرتو درمانی خارجی و پرتو درمانی سیستماتیک که در ادامه به توضیح هر یک می پردازیم.

پرتو درمانی خارجی
پرتو درمانی خارجی رایج ترین نوع پرتو درمانی است که در آن اشعه از دستگاهی که خارج از بدن قرار دارد به بافت و سلول سرطانی تابیده می شود که معمولا طی چند هفته و گاهی اوقات دو بار در روز به مدت چند هفته انجام می شود. زمان این نوع درمان نیز معمولا 20 تا 30 دقیقه است. از پرتودرمانی خارجی معمولا برای درمان بیماران سرپایی استفاده می‌شود و بیماران نیازی به بستری شدن در بیمارستان ندارند. پرتودرمانی خارجی انواع مختلفی از سرطان مانند سرطان سینه، مثانه، دهانه رحم، حنجره، ریه، پروستات و واژن را درمان می کند. به‌علاوه از پرتو درمانی خارجی برای کاهش درد یا بهبود مشکلات دیگر هنگام منتشر شدن سرطان از محل اولیه به قسمت‌های دیگر بدن، استفاده می‌ شود.

پرتو درمانی داخلی
پرتو درمانی داخلی یا براکی تراپی یک روش موضعی برای درمان سرطان است. در براکی تراپی منبع اشعه در داخل بافت تومور یا نزدیک به آن قرار می گیرد. گاهی اوقات برای مدتی در بدن می ماند و سپس برداشته می شود. در روش براکی تراپی درمان مختص به تومور است و بافت‌های سالم اشعه ای دریافت نمی‌ کنند. پرتو درمانی داخلی به صورت سرپایی یا بستری در بیمارستان انجام شود و در درمان سرطان‌های سر و گردن، پستان، دهانه رحم، پروستات، کیسه صفرا، مری، چشم، ریه و... استفاده می شود. این روش معمولا همراه با سایر روش‌های درمانی مانند رادیوتراپی خارجی، شیمی‌درمانی و جراحی به کار گرفته می‌شود.

پرتو درمانی سیستمیک
پرتو درمانی داخلی با منبع مایع را پرتو درمانی سیستمیک می گویند. در پرتو درمانی سیستمیک، داروی رادیواکتیو از طریق حرکت در خون به بافت‌های سرطانی می ‌رسد وسلول‌های سرطانی را از بین می برد.این داروی رادیواکتیو می تواند از طریق بلع و یا تزریق وریدی وارد بدن فرد بیمار شود. با این روش مایعات بدن بیمار مانند ادرار، عرق و بزاق قابلیت پرتودهی بلند مدت دارند. بنابراین احتیاط‌ های خاصی برای افرادی که در تماس با بیمار هستند درنظر گرفته می شود.

عوامل زیادی در نوع پرتودرمانی اثر گذارند. این عوامل شامل:

•  نوع سرطان 

•  سایز تومور

•  مکان تومور در بدن

•  سلامت کلی و تاریخچه پزشکی بیمار

•  فاصله توده سرطانی تا بافت های سالم و حساس به تابش

عملکرد و مکانیسم پرتودرمانی چگونه است؟

با آسیب به DNA سلول های تومورال، تأثیر خود را می گذارد. این آسیب به DNA توسط یکی از دو صورت انرژی، فوتون یا ذرات باردار ، ایجاد می شود. این آسیب می تواند به صورت یونیزاسیون مستقیم یا غیر مستقیم زنجیرۀ DNA را تحت تأثیر قرار دهد. در درمان با فوتون، اثر گذاری پرتوها بیشتر از طریق ایجاد رادیکال های آزاد و در نتیجه آسیب رساند به DNA است. از آنجا که سلول ها دارای مکانیزم ترمیم آسیب DNA تک رشته ای هستند ، دیده شده است که آسیب به دو رشتۀ DNA ، مهم ترین تکنیکی است که منجر به مرگ سلولی می شود. معمولاً سلول های سرطانی که تمایز نیافته و مشابه سلول های بنیادی هستند، بیشتر از سلول های سالم تمایز یافته تکثیر می یابند، و توانایی کمی برای بازسازی آسیب ها دارند. آسیب رشتۀ DNA در حین تقسیم سلولی به سلول های جدید منتقل می شود؛ آسیب های DNA سلول سرطانی منجر به مرگ سلول ها یا کاهش سرعت تکثیر آنها می شود.
اهداف پرتو درمانی چیست؟

هدف اصلی رادیوتراپی (علاج، ادجوونت، نئوادجوونت، درمانی یا تسکینی) به نوع تومور، جای آن، مرحلۀ آن و سلامت عمومی بیمار بستگی دارد. تابش به کل بدن (TBI) تکنیکی در رادیوتراپی است که برای آماده سازی بدن برای دریافت پیوند مغز استخوان مورد استفاده قرار می گیرد. براکی تراپی، روش دیگری است که طی آن منبع پرتوی داخل یا در کار ناحیۀ مورد نظر برای درمان قرار می گیرد و باعث می شود تا پرتوگیری بافت های سالم در طی درمان سرطان هایی مانند پروستات، آندومتر، پستان و غیره کاهش یابد. پرتودرمانی دارای کاربردهای متعددی در بیماری های غیربدخیم مانند درمان نورالژی عصب سه قلو، آکوستیک نوروما، پتریجیوم، بیماری شدید چشمی ناشی از تیروئید، سینوویت ویلوندولار رنگدانه ای و پیشگیری از رشد کولوئیدی اسکار ، تنگی مجدد عروق و استخوان سازی هتروتوپیک می باشد. استفاده از رادیوتراپی در بیماری‌های غیر بدخیم به خاطر خطرات آن و افزایش احتمال سرطان ناشی از پرتو به شدت محدود شده است. به طور کلی از اهداف پرتو درمانی می توان گفت:

•  درمان یا کوچک کردن سرطان در مراحل اولیه

• جلوگیری از بازگشت سرطان (عود مجدد) در جای دیگر

• درمان علائم ناشی از سرطان پیشرفته

• درمان سرطان بازگشتی 

رادیاسیون اُنکولوژی تخصص پزشکی مرتبط با تجویز تابش است، و متمایز از رادیولوژی، استفاده از تشعشع در تصویربرداری پزشکی و تشخیص، است. تجویز پرتو می تواند با هدف علاج (کیوراتیو) یا درمان ادجوونت (رادیوتراپی پس از شیمی درمانی) باشد. هم چنین گاهی پرتو به منظور درمان پالیاتیو (درمان تسکینی) یا درمانی(وقتی درمان می تواند منجر به افزایش بقا، کیفیت زندگی یا علاج ) استفاده شود. هم چنین ترکیب رادیوتراپی با جراحی، شیمی درمانی، هورمون درمانی یا ایمونوتراپی یا هر چهارتای آنها روش رایجی است. بیشتر انواع رایج سرطان را می توان به نحوی با رادیوتراپی درمان کرد.

آیا پرتو درمانی عوارضی هم دارد؟

پرتو درمانی انواع سرطان ها را به طور موثر درمان می کند اما مانند سایر روش های درمان عوارضی را بر جای می گذارد که بسته به نوع سرطان، دوز پرتو و سلامت عمومی فرد بیمار این عوارض متفاوت است. در ابتدا به این سوال می پردازیم که چرا پرتو درمانی عوارض ایجاد میکند؟ 

در بالا خواندیم که در پرتو درمانی علاوه بر سلول های سرطانی سلول های سالم نیز در معرض اشعه قرار می گیرند. عوارض جانبی ناشی از درمان بوسیله پرتو درمانی خارجی به همین علت اتفاق می افتد. البته باید به این توجه کرد که این عوارض در برخی از افراد بسیار کم یا حتی هیچ گونه عارضه‌ ای مشاهده نمی‌شود اما برخی افراد این عوارض شدیدتر دیده می شود. برخی از عوارضی که در بدن بیماران مشاهده می شود عبارت است از:

• احساس ضعف و خستگی

• عوارض پوستی در منطقه درمان

• ریزش مو

• تهوع

• اسهال 

یکی از محدودیت های رادیوتراپی با فوتون آن است که سلول های تومورهای توپر دچار کمبود اکسیژن می شوند. تومورهای توپر می توانند در نتیجۀ کاهش اکسیژن (هایپوکسی) رگ های خونی خود را تقویت کنند. اکسیژن یک حساس کنندۀ قوی به پرتو (رادیوسنسیتایزر /Radiosensitizer) است و تأثیر دز تابشی را با ایجاد رادیکال های آزاد آسیب زننده به DNA افزایش می دهد. سلول های تومورال در یک محیط هایپوکسیک نسبت به پرتو، 2تا 3 برابر مقاوم تر از سلول های سرطانی که در محیط دارای اکسیژن هستند، می باشند. تحقیقات زیادی از جمله استفاده از مخازن فشار قوی اکسیژن ، جایگزین های خون که اکسیژن زیادی حمل می کنند، داروهای حساس کنندۀ سلول های هایپوکسیک مانند میزونیدازول و مترونیدازول، و سایتوتوکسین های هایپوکسیک (سموم بافتی) مانند تیراپازامین، برای غلبه بر کمبود اکسیژن اختصاص داده شده است.

تحقیقات جدیدی در مورد استفاده از ترکیبات افزایش دهندۀ اکسیژن مانند ترانس سدیم کروسِتینیت (TSC) به عنوان رادیوسنسیتایزر در حال انجام است. ذرات باردار مانند پروتون، بورون، کربن و یون های نئونباعث آسیب مستقیم به DNA سلول های سرطانی می شوند، مستقل از میزان اکسیژن بافت، اثری ضد تومور دارند چون بیشتر از طریق شکستن دو رشتۀ DNA تأثیر خود را می گذارد. از آنجا که این ذرات نسبتاً سنگین هستند، پکمتر در بافت به اطراف پراکنده می شوند. باریکۀ پرتو خیلی پخش نمی شود، روی تومور متمرکز باقی می ماند و عوارض جانبی کمی را به بافت های اطراف وارد می کند. هم چنین آنها به خاطر خصوصیت های خاص فیزیکی خود (خاصیت دارا بودن پیک براگ) تومور را دقیق تر هدف قرار می دهند. برای مثال در پروتون تراپی، آسیب های وارده به بافت های سالم اطراف تومور بسیار پایین است. این موضوع کمک می کند تا تومورهایی که در نواحی حساسی هستند (مانند تومور های سر وگردن) با دقت بیشتر و با حداقل آسیب به بافت های اطراف درمان شوند. تابش پرتو برای کودکان مضر است ، چون در حال رشد هستند.

رادیوتراپی - پرتودرمانی در انستیتو کانسر پردیس شیراز
در طراحی و ساخت انستیتو کانسر پردیس بر روی سه محور اصلی ذیل نگاه تخصصی صورت پذیرفت:

• Facility resource

•  Equipment resource

•  Human resource

کلیه تجهیزات مورد نیاز برای انجام چرخه کامل رادیوتراپی از تصویر برداری تا درمان از اخرین تکنولوژی های روز دنیا تهیه شده است. تجهیز این مرکز با این هدف انجام شد که عقب ماندگی در این حوزه را جبران و از خروج بیماران به خارج از کشور برای انجام تکنیک های پیشرفته رادیوتراپی ممانعت بعمل اید.

تجهیزات از جمله CT Simulator از برند زیمنس المان ، دو عدد شتابدهنده خطی ( Linac ) پیشرفته از برند واریان امریکا مدل Vital Beam با قابلیت اجرای تکنیک های درمانی DCRT , IMRT, IGRT، قابلیت تصویربرداری با EPID و CBCT ، سیستم دوزیمتری مطلق و نسبی پیشرفته از برند PTW المان , تجهیزات و فانتوم های تخصصی کنترل کیفی از برند PTW المان و CIRS امریکا ، سیستم Plan QA از برند Scandidos سوئد مدل دلتا برای تایید طرح های درمانی IMRT ، سیستم طراحی درمان پیشرفته Eclipse اخرین ورژن از برند واریان امریکا با قابلیت انجام تکنیک های درمانی پیشرفته، سیستم کامل فیکساتور بدن از برند Macromedics هلند، سیستم مولدینگ فوتونی و الکترونی از برند ParScientific دانمارک، سیستم مدیریت اطلاعات انکولوژی Aria از برند واریان امریکا بعنوان OIS و تجهیزات جانبی مورد نیاز. معماری و ساخت ابنیه این مرکز بر اساس Workflow اجرایی در بخش رادیوتراپی انکولوژی انجام و تلاش بر این بوده که فضاها به صورت تخصصی و حرفه ای برای فرایندهای مختلف آماده شوند.

جمع بندی
سرطان دومین عامل مرگ و میر و در کشور ما است. طبق آمار منتشر شده در بررسی 32 سرطان در 195 کشور بین سال‌های 2005 تا 2015 ابتلا به سرطان 33 درصد افزایش یافته است. پرتودرمانی از رایج‌ترین روش‌های درمان سرطان است و می‌تواند به تنهایی یا همراه با سایر روش‌های درمانی مانند جراحی، شیمی‌درمانی یا هورمون‌درمانی به کار گرفته شود.  انستیتو کانسر پردیس جهت ارائه خدمات به موقع در راستای انجام درمان همیشه در کنار بیماران عزیز می باشد. به امید آنکه تشخیص به موقع سرطان و پیگیری راه های درمان، بهبودی و تندرستی هر چه سریع تر برای همه بیماران حاصل شود. پرتو درمانی، استفاده از پرتوهای یونساز برای ازبین بردن یا کوچک کردن بافت های سرطانی است. در این روش در اثر آسیب DNA ، سلولهای ناحیه درمان (بافت هدف ) تخریب و ادامه رشد و تقسیم غیر ممکن می شود.

 اگرچه پرتو علاوه بر سلول های سرطانی به سلول های سالم نیز آسیب می رساند ولی اکثر سلول های سالم بهبودی خود را دوباره بدست می آورند. هدف از پرتو درمانی از بین بردن حداکثر سلولهای سرطانی با حداقل آسیب به بافت های سالم است. رادیوتراپی ممکن است برای درمان انواع تومورهای جامد شامل تومورهای مغز، پستان، گردن رحم، حنجره‌‌، ریه، پانکراس، پروستات ، پوست، نخاع، معده ، رحم یا سارکومای بافت نرم و استخوان درمان لوسمی و لنفوم ( تومورسیستم لنفاوی) و برخی تومورهای خوش خیم به کار رود. این روش که سالهاست در کشورهای پیشرفته تجربه شده ، با ورود دستگاههای جدید شتاب دهنده خطی پرتو درمانی به ایران رسیده است.